De Sociale Melaatsheid Van Dikzijn

De Vlaamse theatermakersgroep De Queeste brengt vanaf 15 maart de voorstelling Vet Varken in Nederlandse en Vlaamse theaters. De tekst van de Amerikaanse schrijver en filmmaker Neil LaBute werd vertaald door Michael de Cock. Hij is theatermaker, schrijver en sinds kort directeur van het Mechelse gezelschap ’t Arsenaal. ‘Als je iets vertaalt, schrijf je het op een bepaalde manier opnieuw.’

Vet Varken (Fat Pig) gaat over Tom die verliefd wordt op Helen. En Helen op Tom. Toch houdt Tom Helen liever verborgen voor vrienden en collega’s. Ze is namelijk ontzettend dik en Tom schaamt zich voor haar. Als zijn ex-vriendin en zijn collega’s achter de relatie met ‘dat dikke varken’ komen en zich een zomers bedrijfsfeestje op het strand aandient, komt Tom voor een moreel dilemma te staan.
Neil LaBute (Detroit, 1963) maakte als theaterauteur naam met stukken als In the Company of Men (1992), Bash (1999) en The shape of things (2001). Zijn voorstellingen worden vaak als schokkend, maar ook als belangwekkend ervaren. Zo gaat In the Company of Men over twee vrouwenhatende zakenmannen die als wraak voor hun gefnuikte relaties het leven van een dove vrouw proberen te verwoesten. In 1997 maakte LaBute zelf een film van zijn stuk, die stevige reacties opriep. Iemand die zijn personages op zo’n verschrikkelijke manier met vrouwen laat omgaan, moet zelf ook wel een vrouwenhater zijn. The Mercy Seat uit 2002 speelt op 11 september 2001 en gaat over een man die in de Twin Towers had moeten sterven, maar op het moment dat het vliegtuig zich in zijn werkplek boort ergens anders wordt gepijpt door zijn minnares.
Over zijn neiging te shockeren zegt LaBute: ‘Ik zoek naar problemen op de Bühne. Ik bedoel, is dat niet mijn werk? Mensen voor het hoofd stoten? Iets nieuws afleveren? Maar ik wil niet provoceren om te provoceren. Ik probeer op zijn minst iets te maken dat langer bijblijft dan de schok op het moment zelf. Ik ben iemand die zegt: hee, hier is iemand die lijdt, laten we dat eens onder de microscoop bekijken.’
In elk geval kenmerkt zijn werk zich door de keuze voor maatschappelijke onderwerpen behandeld op menselijk niveau, zwarte humor en een hyperrealistisch taalgebruik. Hij is, zoals een Amerikaanse recensent het uitdrukte, ‘geestig op een valse manier, of vals op een geestige manier. Het is maar hoe je het bekijkt.’

Uitdagend

Michael de Cock (1972) vertaalde de tekst Fat Pig als Vet Varken voor theatergroep De Queeste. Zijn achtergrond als acteur en regisseur kwam hem daarbij goed van pas. ‘Daardoor kan ik LaButes teksten wellicht beter vertalen dan een literair vertaler, waarmee ik niet wil zeggen dat die het niet zou kunnen. In LaButes teksten heeft alles, elke komma, elke ‘I mean…’, elk woord dat de personages zeggen betekenis. Het is verdichte spreektaal, een denkend spreken. De personages zijn in gevecht met hun woorden, met taal. Dat maakt de tekst voor acteurs ook zo uitdagend. De teksten verwijzen in ritmiek eerder naar spreektaal, maar zijn wel geconserveerd. Ik wil dat de tekst in het Nederlands net zo swingt als het origineel. Ik probeer daar ook heel dichtbij te blijven. Juist omdat ik zelf ook regisseer en schrijf, weet ik dat elke zucht belangrijk is.’
De Queeste, die eerder dit seizoen in Nederland stond met de voorstelling Blanco, vroeg De Cock vanwege zijn ervaring met LaBute. ‘Ik ken het oeuvre van LaBute vrij goed. Ik heb met Bash de eerste LaBute in België geregisseerd. LaBute is een veelschrijver, dat kun je bijna niet bijhouden. Het is daarom dat ik Fat Pig, wat een redelijk nieuw stuk is, helemaal niet kende. Toch is het een typische LaBute, al neigt hij steeds meer naar het schrijven van well-made plays. Niet in de historische zin van het woord, maar in de zin dat het een afgerond verhaal vertelt. Het stuk is ook heel filmisch, het houdt geen rekening met het toneel.’ De Cock herkent dat van zijn eigen werk: ‘Je moet als schrijver niet als regisseur denken en omgekeerd. Maar als acteur en regisseur houd ik wel rekening met het feit dat de taal voor de acteurs speelbaar moet zijn. Ik ben ook geen scenograaf, ik denk niet in beelden. LaBute wil in Fat Pig een strook zand en op de achtergrond de zee. Hoe breng je dat op het toneel? Het mooie van theater ten opzichte van film is dat het een veel grotere verbeelding heeft. Je kunt de acteurs ook laten zeggen dat ze op het strand zijn.’

Schoonheidshype

De sociale melaatsheid van het dikzijn en de cultus van het schone klinkt toch meer als een typisch Amerikaans onderwerp. Zo erg is het bij ons in Europa toch nog niet? De Cock is het daar niet mee eens: ‘Het stuk gaat vooral over de persoonlijke keuze van een individu tegenover de druk van de samenleving. Dat is helemaal niet typisch Amerikaans. Zo ver zijn we ook niet meer van Amerika verwijderd, wat dat betreft. Ook hier hebben we borstcorrecties, liposucties, beugels, enzovoort. Dat heeft alles te maken met de vraag: hoe lig ik in de groep? Het stuk gaat vooral over het morele dilemma van Tom. Dat is misschien geen hogere filosofie, maar je kunt niet zeggen dat het niet speelt. Een personage zegt in het stuk: “Soort zoekt soort”. Dikke mensen kunnen maar beter een relatie aangaan met andere lelijke mensen.’
Ook LaBute zelf zegt in een interview dat het stuk over meer gaat dan alleen de Amerikaans schoonheidshype: ‘Dat is slechts de oppervlakte. Ik wil weten of Tom boven zichzelf kan uitstijgen. Of hij zijn publieke en zijn privé-leven zelf met elkaar weet te verenigen. Fat Pig is een onderzoek naar wat het betekent om lief te hebben. En dat is een heel nieuw onderwerp voor me.’
Voor De Cock, die de vertaling van Fat Pig al in de zomer afrondde, is vertalen op meerdere vlakken een prettige bezigheid. ‘Het is een heel goede afwisseling van het zelf schrijven. Het geeft lucht en helpt me verder te komen met andere dingen. Het schijnt dat Arthur Miller om die reden stukken van andere auteurs ging overschrijven als hij zelf even niet meer verder kwam. Bovendien is vertalen een goede voorbereiding op het regisseren, omdat je het stuk van binnenuit hebt leren kennen. Als je iets vertaalt, dan schrijf je het op een bepaalde manier opnieuw. Je kent de gedachten en de overwegingen van de schrijver. Vertalen is daarom ook een heel goede oefening voor een schrijver.’
Toch jammer dat hij Fat Pig niet zelf kan regisseren, nu hij het stuk zo goed kent? ‘Bij De Queeste is Vet Varken in goede handen. Al had ik het natuurlijk ook leuk gevonden het zelf te regisseren.’

Robbert van Heuven, 2007