“Als ze me vragen: hoe was het daar, dan zeg ik niets.” De Duitse toneelschrijfster Dea Loher bezocht enkele jaren gelden Afghanistan. Het was een ervaring die haar zo aangreep dat ze begon te twijfelen aan haar werk als kunstenaar. Over die vertwijfeling schreef ze de monoloog ‘Land zonder woorden’, nu bij het Nationale Toneel gespeeld door actrice Antoinette Jelgersma.
In ‘Land zonder woorden’ probeert een/de schrijfster het woord te nemen. Maar omdat woorden tekort schieten om te vertellen wat ze in K. heeft meegemaakt, stelt de schrijfster zich voor dat ze schilderes is. In haar atelier, door doorzichtig plastic afgescheiden van het publiek, mengt ze verf, spat ze op het plastic en probeert ze via de kunsttheorie en via de schildertijen van haar favoriete schilder Mark Rothko een manier te vinden om inzichtelijk te maken hoe abstracte kunst de werkelijkheid kan weergeven. Telkens opnieuw faalt ze daarin. En steeds vaker maken de abstracte theorieën en bespiegelingen plaats voor beschrijvingen van concrete beelden van K. en van wat ze daar heeft meegemaakt. De schrijfster neemt het van de schilderes over. Haar observaties zijn prachtig verwoord en de taal doet precies wat de schilderes van de verf op het canvas verwacht: ze doen voelen wat er onder de oppervlakte van de werkelijkheid steekt. Daardoor is een woord meer dan een woord, een verfstreek meer dan een verfstreek.
‘Land zonder woorden’ beschrijft zo prachtig het onoplosbare dilemma van de kunstenaar. Schrijven of schilderen over de gruwelijke werkelijkheid lijkt een versimpeling van de realiteit, maar is wel de enige manier om als kunstenaar verdieping aan die werkelijkheid te geven.
Dea Loher is geen gemakkelijke schrijfster. Haar woorden meanderen tussen uitermate abstract en filosofisch en onschuldig alledaags. Voor een acteur is het topsport om de betekenis van haar teksten tot in de finesses helder te krijgen. Jelgersma gaat enthousiast de strijd aan met de woorden van Loher en met de verf waarmee de schilderes ons langzaam het zicht op haar atelier ontneemt. Maar uiteindelijk blijft ze hangen op de oppervlakte van de tekst en speelt ze netjes wat er staat. Maar ‘Land zonder woorden’ heeft als tekst zoveel lagen en facetten en is bovendien zodanig een ongestroomlijnde ‘stream-of-consciousness’ dat het de tekst geen recht doen om hem zo braaf te spelen. Daarmee raak je om met de schilder/schrijfster te spreken misschien wel de oppervlakte, maar niet het gevoel wat eronder zit.
‘Land zonder woorden’, Nationale Toneel, spel: Antoinette Jelgersma, regie: Jaap Spijkers. Gezien: 8 september, NTGebouw, Den Haag. Daar nog te zien tot en met 24 september 2011.
Leave a Reply