Vluchtelingenstromen, een uiteenvallend Europa, een angstige samenleving onder hoogspanning. De voorpagina’s van de kranten staan er vol mee. Ook in het theater lijken voorstellingen steeds vaker direct bij grote maatschappelijke ontwikkelingen aan te sluiten. Maar theater is geen journalistiek. Wat kan de kunstvorm toevoegen aan de actualiteit? Drie theatergroepen vertellen over hun benadering van de actualiteit. Rode draad: wat betekenen de Westerse waarden nog?
Wat: Q & A
Wie: Naomi Velissariou en Gillis Biesheuvel / Frascati Producties en Dood Paard
Waarover: Maatschappelijke angst
Eigenlijk zou ‘Q & A’ over kunstenaars en de media gaan. Maar toen de vluchtelingencrisis en de Griekse schuldencrisis in de zomer van 2015 hun kookpunt bereikten, sms’te theatermaakster en actrice Naomi Velissariou haar collega Gillis Biesheuvel. “Ik kon niet langer metakunst over kunst maken, terwijl er zoveel in de wereld aan de hand was”, vertelt ze. “Toch wilden we geen voorstelling maken die letterlijk over de crises ging.” “Als je van achter je televisie het vele nieuws volgt,” vult Biesheuvel aan, “lijkt het een beetje alsof je een spannend sprookjesboek leest. Het is stiekem ook lekker om te volgen, ondanks dat je je er zorgen over kunt maken. We wilden het over die aantrekkelijke kant van geweld hebben.”
Die gewelddadige buitenwereld kwam ineens heel dichtbij toen Velissariou diezelfde zomer tijdens een vakantie in de Verenigde Staten gewelddadig werd beroofd. Velissariou: “Daarmee sloop de werkelijkheid op zowel actueel als persoonlijk niveau de voorstelling in.”
Toneelschrijver Rik van den Bos schreef uiteindelijk een tekst over een vrouw die zich in haar huiskamer afsluit van de boze buitenwereld, maar waar die buitenwereld – gepersonifieerd door Biesheuvel – telkens aanbelt of op andere manieren probeert binnen te dringen. Daarmee gaat de voorstelling over de verhouding tussen gepercipieerde angst tegenover daadwerkelijk gevaar, al vallen woorden als ‘Parijs’ of ‘Syrië’ niet.
“Ik was bij die overval bang om iets te verliezen, anders dan mijn iPad of creditcard.”, zegt Velissariou. “Dat geldt ook op een groter niveau. We zijn bang dat ons door wat er om ons heen gebeurt iets wordt afgepakt. Maar wat dan precies? Wat zijn dan bijvoorbeeld precies de waarden die we niet willen verliezen? De vrijheid om op een terrasje te kunnen zitten? Is het alleen maar dat?” Biesheuvel: “Tegelijkertijd is het onzin te denken dat je in een samenleving kunt leven die vrij is van gevaar.”
Theater kan over een onderwerp als angst andere vragen stellen dan de journalistiek, omdat de verbeelding een grotere rol speelt, denken de makers. Velissariou: “Die verbeelding kun je gebruiken om op een ander niveau na te denken over bepaalde problemen. De pers kan er niet zomaar op los fantaseren. Wij wel.” Door de maatschappelijke angst vorm te geven in een personage waar je mee mee kunt voelen, krijgt het onderwerp een persoonlijke laag. Biesheuvel: “We brengen het onderwerp terug naar de vierkante meter van een huiskamer. Zo kunnen we samen naar een ploeterend mens kijken: hoe doet die ander dat? Waarom staan we elke ochtend weer op?” “Theater is altijd subjectief”, zegt Velissariou, “anders dan de journalistiek die doet alsof hij objectief is.”
Dat theater kan, anders dan de vlugge journalistiek, bovendien de tijd nemen om langer over een onderwerp na te denken, denken de twee. Biesheuvel: “Je hebt een repetitietijd van zes weken die je kunt vullen met vragen. In die tijd laat de theatermaker zijn verbeelding op het onderwerp los, vindt hij manieren om die werkelijkheid verdraaien.” Velissariou: “Zodanig dat de toeschouwer uiteindelijk zijn eigen conclusies kan trekken. En het liefst twee tegenovergestelde.”
Wat: Pax Europa
Wie: Mohalled Rasem / De Nieuw Amsterdam en ‘t Arsenaal
Waarover: Vluchtelingen en een desintegrerend Europa
De gladde televisieshow loopt al snel gierend uit de hand. De presentator had het programma bedoeld als pleidooi voor de Europese waarden, maar alle gasten blijken een ander idee van die waarden te hebben: de moslima, de Syrische vluchteling, de geassimileerde gastarbeider en de kritische cultureel diverse kunstenaar vliegen elkaar al snel in de haren. Met de televisieshow als metafoor probeert de voorstelling ‘Pax Europa’ van De Nieuw Amsterdam een verbinding te leggen tussen de vluchtelingencrisis en een uitelkaar vallend Europa dat zijn waarden nog maar moeilijk kan verwoorden.
“De media praten maar en praten maar…”, zegt de Belgisch-Irakese regisseur Mohalled Rasem. “En er zijn zo veel meningen: voor vluchtelingen of tegen. Voor Europa of tegen. Maar theater is geen journalistiek.”
Voor hem gaat theater niet zozeer over het tonen van meningen, maar juist om de complexe verknooptheid van zaken te tonen. De geschiedenis van Europa en zijn waarden, migratie, integratie, culturele diversiteit: je kunt het niet los van elkaar zien en theater kan dat tonen. “Je kan analyseren waar het probleem precies ligt, zonder de oplossing daarvoor te hoeven vinden.”
“Bovendien”, zegt Rasem, “kan theater kritiek op die realiteit tonen. Het kan dingen ter sprake brengen waar we het niet over hebben. De verhalen tonen die normaal geen ruimte krijgen.” Zo is de cast van ‘Pax Europa’ voor het grootste deel cultureel divers en vertolken zij de perspectieven die in het debat over de Europese waarden in de krant of het op het journaal minder aan bod komen, zoals die van de vluchteling of de geassimileerde asielzoeker. Die het bovendien niet met elkaar eens zijn.
Rasem kwam zelf op 24-jarige leeftijd uit Irak naar België en ervoer uit de eerste hand dat je plek vinden in een nieuwe cultuur ook betekent dat je een deel van jezelf verliest, ook als je graag wilt integreren. “Dat levert altijd een botsing op.” Tegelijkertijd bleek Europa niet het paradijs dat mensen in het Midden-Oosten via televisie en film krijgen voorgeschoteld. Hij kan wakker liggen van het afgehakte hoofd voor een Amsterdamse waterpijpbar of van de Griekse vluchtelingenkampen. “Zoiets heb ik zelfs in Irak niet meegemaakt. Die enorme gewelddadigheid tussen mensen. Aan de rand van Europa verbranden mensen schoolboeken om warm te blijven: is dat het Europa waar ik van droomde?”
De uit de hand lopende discussie van ‘Pax Europa’ ontaardt uiteindelijk in een verstilde bewegingssequentie van lichamen die, met de eindeloze discussie over waarden als achtergrondmuziek, samen dansen, bidden en zich ophopen in een bootje. Rasem: “Ik wilde dat de voorstelling uiteindelijk een gezamenlijk menselijk ritueel zou tonen. We gaan immers allemaal dood, dus tot wanneer blijven we discussiëren? Uiteindelijk wil iedereen in de eerste plaats als mens gezien worden, ongedacht waar hij vandaan komt. Dat kan in het theater. Daarom is het zo’n democratische plek.”
Wat: Smekelingen
Wie: Olivier Diepenhorst / Toneelschuur Producties
Waarover: Oorlog en internationaal recht
Een democratie krijgt een groep vluchtelingen over de vloer. Die vluchtelingen dwingen die democratie zich te verhouden tot een oorlog die niet de hunne is. Hoe gaat die staat daar mee om? Dat plot had vandaag geschreven kunnen zijn, maar de Griekse tragedieschrijver Euripides schreef ‘Smekelingen’ in de 5e eeuw voor Christus. Hij schreef actueel toneel, want de democratische stadstaat Athene had in de decennia daarvoor zijn portie oorlog wel gehad.
In de voorstelling ‘Smekelingen’ die Olivier Diepenhorst eerder dit seizoen maakte bij Toneelschuur Producties liet de regisseur zijn acteurs de integrale klassieke en bloemrijke tekst spelen in iets wat op een bureaucratisch kantoor met koffieautomaat leek. De actualiteit van de tekst werd daarmee onontkoombaar, zonder dat hij, anders dan door de koffieautomaat, werd benadrukt.
“Als je een klassiek stuk doet”, zegt Diepenhorst, “dan moet je als toeschouwer de tijd kunnen voelen: het stuk heeft een weg door de geschiedenis afgelegd. De voorstelling moet zelf niet bewijzen dat het over nu gaat. Dat mag de toeschouwer doen. Daarom wil ik dat het stuk zich tegelijk daar en toen afspeelt als hier en nu. Dat spanningsveld vind ik interessant.”
Diepenhorst koos uiteraard niet toevallig voor juist dit stuk. De morele verwarring die ‘Smekelingen’ bij hem teweeg bracht sprak hem aan. “De smekelingen vragen de stad Athene ten oorlog te trekken in een oorlog waar het niets mee te maken heeft. Daarmee vragen ze ook naar de uiterste consequentie van de moraal en het internationale recht waar Athene zo prat op gaat. Wat betekenen die waarden echt? Democratie is een groot goed, maar het betekent niet dat een democratie geen mensenrechten zal schenden. Dat de democratische besluitvorming nooit tot wreedheden leidt.”
Door dit soort dilemma’s voor een publiek op het toneel te zetten, heeft theater een aanvullende functie ten opzichte van het nieuws, denkt Diepenhorst. “Theater is zelf geen nieuwsbron, het staat tegenover het nieuws. De beelden, de artikelen, de feiten bepalen waar we over nadenken. Theater kan dat denken vervolgens op een ander niveau tillen. Het laat je zelf nadenken, zonder je een mening op te dringen.”
Daarbij komt dat theater een gezamenlijke kunstvorm is, waar spelers en publiek zich in dezelfde ruimte bevinden. “De personages zijn niet abstract, maar mensen waar je met anderen naar kijkt. Mensen die ademen en bewegen. Je bent samen verantwoordelijk voor die situatie. Theater gaat voor mij altijd over een gezamenlijke verantwoordelijkheid.”
Juist doordat een stuk als ‘Smekelingen’ een kloof moet overbruggen tussen toen en nu, ontstaat voor Diepenhorst een bepaalde denkruimte waarin hedendaagse dilemma’s in een ander licht komen te staan. “Ergens kun je er verdrietig van worden dat we in 2500 jaar nog niets zijn opgeschoten op het gebied van internationaal recht. Maar het is ook troostend. Ook toen kwamen ze er niet uit. Want misschien is dit wel een probleem waar niet uit te komen is. We zijn minder eenzaam in de geschiedenis dan we denken.”
Leave a Reply